Pen y Crug
Yn sefyll ar gopa bryn amlwg uwchben Dyffryn Wysg, mae Pen-y-Crug yn un o’r bryngaerau mwyaf trawiadol ym Mharc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog, gyda golygfeydd o dref Aberhonddu a’r cadwyni o fynyddoedd o’i chwmpas.
Gellir dod o hyd iddo ar uchder o 331m ar y Crug, bryn ychydig y tu allan i Aberhonddu. Yn ystod yr Oes Haearn, tua 2000 o flynyddoedd yn ôl, byddai Pen-y-Crug wedi bod yn lle prysur iawn, lle roedd pobl yn byw, yn gweithio, yn ffermio ac yn masnachu.
Yn y 18fed a’r 19eg ganrif, roedd ardaloedd o’r Crug yn cael eu meddiannu gan waith brics a theils, ac yn gweithio fel chwarel teils; mae hen weithfeydd chwarel a phyllau clai, llwybrau ac odynau yn dynodi bod y Crug yn safle diwydiannol o bwysigrwydd lleol. Heddiw mae’r safle wedi’i leoli ar dir comin ac mae Awdurdod Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog yn berchen arno ac yn ei reoli.
Mae’r daith gerdded i’r fryngaer yn werth y daith, gan gyfuno gweddillion archeolegol trawiadol â golygfeydd syfrdanol ac eang o’r Bannau Canolog.
Pellter: 2.5km (1.5 milltir)
Y llwybr
Maen-duWell SO039296 Cychwynnwch y daith gerdded o’r man gollwng ger y gylchfan, lle mae Ffynnon Maen-du wedi’i nodi’n glir ag arwyddbost brown wrth ymyl yr arwyddion ‘dim mynediad’ coch. Ewch draw i Ffynnon Maen-du sy’n dyddio o ganol y 1700au. Fe welwch adeilad carreg bychan gyda chwrs dŵr yn dod ohoni. Y tu mewn i’r adeilad byddwch yn gallu gweld y pwll ffynnon – mae’r gwanwyn yma.
Gan edrych tuag at gopa Pen-y-Crug, croeswch y gamfa i’r chwith o Ffynnon Maen-du. Mae hon yn arwain i’r cae nesaf ar eich llwybr. Dilynwch arwyddbyst y Parc Cenedlaethol fwy neu lai yn syth ymlaen ac ewch ymlaen i fyny’r allt nes i chi gyrraedd copa’r Crug sydd wedi’i nodi gan biler carreg (pwynt trig).
Pan fyddwch yn agos at y copa byddwch yn croesi rhagfuriau’r gaer, sydd heddiw yn gloddiau crwn a ffosydd. Ar un adeg roedd y rhain wedi’u gwneud o garreg a phridd gyda phalisâd neu ffens bren amddiffynnol, wedi’i adeiladu ar ei ben. Roeddent yn caniatáu i’r rhai oedd yn meddiannu’r fryngaer amddiffyn eu hunain ac yn ei gwneud hi’n anodd iawn i unrhyw un ymosod ar yr anheddiad. Cafwyd mynediad i’r tu mewn i’r fryngaer trwy un fynedfa wedi’i gwarchod yn dda ar yr ochr dde-ddwyreiniol. Uwchben y ddaear, ychydig sydd wedi goroesi o’r tai crynion, y corlannau stoc a’r ysguboriau a arferai feddiannu’r fryngaer.
Pen-y-Crug SO029303.Mae’n amlwg pam y dewisodd pobl yr Oes Haearn adeiladu anheddiad amddiffynadwy yma. Mewn tywydd clir gallwch weld dros Aberhonddu gyfan ac ymhell y tu hwnt o’r pwynt trig ar ben Pen-y-Crug. Gan edrych tua’r de-orllewin, dylech allu gwneud bryngaer o’r Oes Haearn o Twyn-y-Gaer ar Gomin Mynydd Illtud. Wrth edrych tua’r de-ddwyrain dylech allu gwneud Twmp Slwch (gyda’r mast symudol), trydydd y bryn er mwyn i chi allu gweld ei gilydd. Gallwch hefyd weld y Mynyddoedd Du yn y dwyrain a Phen y Fan a’r Bannau Canolog i’r de. Tirnodau nodedig yn Aberhonddu yw tŵr Eglwys y Santes Fair a’r Gadeirlan.
I ddychwelyd i’r man cychwyn, dilynwch eich camau yn ôl ac ewch i lawr yn ôl tuag at y ffynnon.
Amrywiad
Ymestyn 4km/2.5 milltir. Cychwynnwch eich taith yn Eglwys Gadeiriol Aberhonddu (SO 045290) yna ewch i fyny’r allt i ffwrdd o ganol y dref. Mae’r ffordd wedi’i harwyddo fel Pendre a newidiadau i’r B4520 (sylwch mai Clos Pendre yw’r ffordd anghywir). Ewch i fyny’r allt nes i chi gyrraedd y tro olaf i’r chwith
– Maes y Ffynnon.Cymerwch y troad amlwg ac union i’r dde, a dilynwch y ffordd nes cyrraedd cylchfan fach. Dilynwch y cerdyn llwybr o adran Ffynnon Maen-du.
Dychwelwch ar hyd y llwybr ceffyl yn ôl i’r B4520 (llinell doriad gwyrdd ar y map.)
Dewch o hyd i’r map llwybr yma.
Gall llwybrau fod yn llithrig oherwydd y tywydd garw. Cymerwch ofal arbennig wrth gerdded. Mae’n well gwisgo esgidiau addas, esgidiau cryfion neu esgidiau â gafael dda bob amser.