Henry Vaughan
Ganwyd Henry Vaughan yn 1621 yn Llansantffraid, ger Talybont-ar-Wysg, fel yr hynaf o ddau efell.
Ei dad oedd Thomas Vaughan o Lys Tre-tŵr ac roedd ei nain yn ferch i Thomas Somerset, a garcharwyd am dros ugain mlynedd gan Elizabeth y Cyntaf am ei grefydd ac am gefnogi Mari, Brenhines yr Alban.
Yn ystod ei blentyndod cafodd ei addysgu gan y Parchedig Matthew Herbert o blwyf Llangatwg, gan fynd i Rydychen i astudio am ddwy flynedd pan oedd yn un ar bymtheg. Bu’n astudio’r gyfraith yn Llundain wedi hynny.
Ymunodd â’r Brenhinwyr am gyfnod byr yn 1645, gan frwydro dros Siarl y Cyntaf yn y Rhyfel Cartref, cyn dychwelyd yn ôl at lannau’r wysg, ei gartref am weddill ei fywyd.
Gweithiai fel meddyg o ddydd i ddydd a byddai wedi teithio trwy’r pentrefi lleol yn ogystal â threfi Aberhonddu a Chrughywel. Roedd ei gartref wedi ei amgylchynu â thirwedd nodweddiadol yr ardal a’i hamrywiaeth o fyd natur. Mae nifer o’i gerddi yn adlewyrchu’r cariad a deimlai tuag at ei fro enedigol yn nyffryn Wysg.
Ei lysenw oedd Alarch Wysg
Yn 1646 cyhoeddodd gasgliad bychan o’i gerddi oedd yn dangos dylanwad cryf George Herbert arno, bardd a oedd yn enwog am ei gerddi crefyddol. Roedd pwyslais ar grefydd nodweddiadol o gyfnod oedd yn llawn newidiadau enfawr ym myd gwleidyddiaeth a chrefydd, mae dathlu’r byd ysbrydol a chrefydd yn elfen fawr o waith Henry Vaughan.
Bu farw yn 1695 a’i gladdu yn eglwys Llansantffraid gan ddenu pererinion llenyddol at ei fedd.
Mae taith gerdded 4km yn cychwyn o Dalybont-ar-Wysg ac yn parhau trwy’r fro lle bu yntau hefyd yn crwydro, ac arnhyd y daith cewch ddarllen pytiau o’i gerddi:
‘Tis day, my crystal Usk; now the sad night
Resigns her place as tenant to the light.
See the amazed mists begin to fly
And the victorious sun hath got the sky.
How shall I recompense thy streams, that keep
Me and my soul awakened when others sleep’?
Detholiad o ‘On the River Usk’, a gyhoeddwyd yn ei draethawd hermetig Anima Magica Abscondita (1650)
Sut i ail-greu’r chwedl hon:
Mae llwybr cerdded Henry Vaughan yn cychwyn o gamlas Mynwy ac Aberhonddu, dilynwch yr arwyddion sy’n dangos alarch gwyn. I lawrlwytho’r map ewch i:
www.talybontonusk.com
www.breconbeacons.org
Mae’r eglwys ar agor ac yn croesawu ymwelwyr ar yr adegau canlynol: 10am-4pm ar y pedwerydd Sul o’r mis o Fai hyd at ddiwedd Medi
Darllen pellach:
- Henry Vaughan, Selected Poems – Anne Cluysenaar ISBN0-281-05542-4
- Henry Vaughan and the Usk Valley – golygwyd gan Elizabeth Siberry & Robert Wilcher – ISBN-978-1-910839-02-7